Στην παγκόσµια ∆διακήρυξη των δικαιωµάτων του ανθρώπου, τα Ηνωµένα Έθνη διακήρυξαν ότι τα παιδιά δικαιούνται ειδική βοήθεια και υποστήριξη.
Κάτω από το πρίσμα αυτό και ενόψει των αυξημένων περιστατικών άσκησης βίας με κάθε μορφή σε βάρος ανηλίκων, υπογράφηκε η Σύµβαση για τα ∆ικαιώµατα του Παιδιού, η οποία υιοθετήθηκε οµόφωνα από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωµένων Εθνών στις 20 Νοεµβρίου του 1989. Η Σύμβαση αυτή, στο άρ. 19 αναφέρει ότι: « Τα Συµβαλλόµενα Κράτη λαµβάνουν όλα τα κατάλληλα νοµοθετικά, διοικητικά, κοινωνικά και εκπαιδευτικά µέτρα, προκειµένου να προστατεύσουν το παιδί από κάθε µορφή βίας, προσβολής ή βιαιοπραγιών σωµατικών ή πνευµατικών, εγκατάλειψης ή παραµέλησης, κακής µεταχείρισης ή εκµετάλλευσης, συµπεριλαµβανόµενης της σεξουαλικής βίας, κατά το χρόνο που βρίσκεται υπό την επιµέλεια των γονέων του ή του ενός από τους δύο, ή των νοµίµων εκπροσώπων του ή οποιουδήποτε άλλου προσώπου στο οποίο το έχουν εµπιστευθεί. 2. Αυτά τα προστατευτικά µέτρα θα πρέπει να περιλαµβάνουν, όπου χρειάζεται, αποτελεσµατικές διαδικασίες για την εκπόνηση κοινωνικών προγραµµάτων, που θα αποσκοπούν στην παροχή της απαραίτητης υποστήριξης στο παιδί και σε αυτούς οι οποίοι έχουν την επιµέλειά του, καθώς και για άλλες µορφές πρόνοιας και για το χαρακτηρισµό, την αναφορά, την παραποµπή, την ανάκριση, την περίθαλψη και την παρακολούθηση της εξέλιξής τους στις περιπτώσεις κακής µεταχείρισης του παιδιού που περιγράφονται πιο πάνω, και όπου χρειάζεται, για διαδικασίες δικαστικής παρέµβασης.»
Η σύμβαση έχει επικυρωθεί έως σήμερα από 193 χώρες. Η Ελλάδα την επικύρωσε στις 2 ∆εκεµβρίου του 1992, ενώ με την ψήφιση των νόμων 3500/2006 για την ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, του ν. 3625/2007 για την καταπολέμηση της σεξουαλικής εκμετάλλευσης , της παιδικής πορνογραφίας, του ν. 3727/2008 για την προστασία του παιδιού κατά της γενετήσιας εκμετάλλευσης και κακοποίησης και με τον πρόσφατο ν. 4322/2015 για την ποινικοποίηση του σχολικού εκφοβισμού, εναρμονίστηκε προς το περιεχόμενο των Διεθνών Συμβάσεων και δημιούργησε το νομικό πλαίσιο προστασίας του ανηλίκου θύματος, πέρα από τις υπάρχουσες ήδη γενικές διατάξεις του Συντάγματος και του Α.Κ.
ΓΕΝΙΚΑ
Η νομική ενασχόληση με την προστασία του ανηλίκου θύματος περιέχει δύο προκλήσεις: η πρώτη έγκειται στο γεγονός πως η εν λόγω ενασχόληση σχετίζεται με το θύμα το οποίο μέχρι πρόσφατα, κατείχε μη ενεργητική θέση στην ποινική διαδικασία και η δεύτερη έγκειται στο γεγονός πως απασχολείται με τον ανήλικο, ο οποίος πρόσφατα σχετικά, αναγνωρίστηκε ρητά διεθνώς ως υποκείμενο δικαιωμάτων.
Κύριες μορφές της παιδικής κακοποίησης, οι οποίες όλες προβλέπονται και τιμωρούνται από τους ποινικούς νόμους, είναι:
1] Σωματική κακοποίηση
Η σωματική κακοποίηση περιλαμβάνει κάθε είδους τραυματισμούς, από ένα απλό χαστούκι στο πρόσωπο μέχρι την εκ προθέσεως ανθρωποκτονία. Παρατηρείται συχνότερα στα άκρα του παιδιού, δηλαδή στα ακάλυπτα μέρη του σώματος (μώλωπες, δαγκώματα, εγκαύματα, τραύματα από τράνταγμα).
2] Ψυχολογική κακοποίηση
Η ψυχολογική κακοποίηση ενός παιδιού μπορεί να περιλαμβάνει πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες εμπεριέχουν συστηματική απόρριψη, εκφοβισμό, απομόνωση, εκμετάλλευση, υποτίμηση, δημιουργία κλίματος ανασφάλειας, ακόμη και η εκμετάλλευση ή η διαφθορά του παιδιού. Η λεκτική βία συνδέεται άμεσα με την ψυχολογική κακοποίηση και εκδηλώνεται με βρισιές, απειλές, εκβιασμούς και λεκτική τρομοκράτηση του παιδιού.
3] Παραμέληση
Στην περίπτωση αυτή, η διατροφή, η ιατρική φροντίδα, η ένδυση, η στέγαση, η σχολική φοίτηση ή η παρακολούθηση που παρέχεται στο παιδί είναι έντονα ανεπαρκής ή ακατάλληλη, σε βαθμό τέτοιο, ώστε να παραβλέπεται ή να τίθεται σε σοβαρό κίνδυνο ή υγεία και η ανάπτυξή του.
4] Σεξουαλική παραβίαση – Αιμομιξία
Στην περίπτωση αυτή, παρατηρείται η εμπλοκή του παιδιού σε σεξουαλικές δραστηριότητες εξαρτώμενων και ανώριμων, ως προς την ολοκλήρωση της ανάπτυξής τους, παιδιών και εφήβων. Εμπλέκονται δε, χωρίς να είναι σε θέση να δώσουν την έγκυρη συναίνεσή τους και χωρίς να τις κατανοούν συνειδητά και λαμβάνει διάφορες μορφές, από την έκθεση σε επίδειξη, θωπείες, εκπόρνευση, επιβολή σεξουαλικής βίας από τρίτο, μέχρι το βιασμό και την αιμομιξία. Η παιδική πορνογραφία και η πορνεία δεν είναι παρά οι εμπορευματικές πλευρές αυτού του ζητήματος, οι οποίες αναφέρονται με τον όρο "σεξουαλική εκμετάλλευση".
Ειδικοί ποινικοί νόμοι για τη νομική προστασία των παιδιών
Ια. Η παιδική κακοποίηση μπορεί να παρουσιαστεί μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας ή κάποιου εναλλακτικού αυτού περιβάλλοντος. Μιλάμε στην περίπτωση αυτή, για ενδοοικογενειακή βία.
Η ενδοοικογενειακή βία και η βία συνοικούντων προσώπων καλύπτει κάθε μορφή σωματικής βλάβης και σωματικής βίας ή απειλής σπουδαίου και άμεσου κινδύνου, που ασκείται σε βάρος συνοικούντος προσώπου, καθώς και την εξαναγκαστική επιχείρηση ασελγούς πράξης σε βάρος του ανηλίκου από συνοικούν πρόσωπο. Περιλαμβάνει δε, όχι μόνο πράξη, αλλά και κάθε παράλειψη ή συμπεριφορά με την οποία προκαλείται άμεσα η συμπεριφορά με την οποία προκαλείται άμεσα σωματική, σεξουαλική ή ψυχική βλάβη σε οποιοδήποτε μέλος της οικογένειας- υπό την ευρεία έννοια, συμπεριλαμβανομένης δηλαδή, όχι μόνο της παραδοσιακής οικογένειας, αλλά και των μόνιμων συντρόφων- από άλλο μέλος της οικογένειας. Περιέχει το στοιχείο της κατάχρησης εξουσίας της σχέσης εμπιστοσύνης που υπάρχει μεταξύ των μελών μιας οικογένειας υπό ευρεία έννοια. Η βία μέσα στην οικογένεια βρίσκεται δηλαδή σε άμεση σχέση με την έννοια του ελέγχου, της εξάρτησης –οικονομικής, κοινωνικής κλπ- ανάμεσα στο θύμα και στο θύτη.
Επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας στο παιδί
Μια ευρωπαϊκή μελέτη διερεύνησε τη σχέση μεταξύ της πολύ αυστηρής και τιμωρητικής συμπεριφοράς των γονέων και των επιπτώσεών της στην προσωπικότητα των παιδιών. Βρέθηκε ότι τα παιδιά, εξαιτίας αυτής της συμπεριφοράς, αναπτύσσουν ένα σύνδρομο που ονομάζεται «διαταραχή της διαγωγής» ή ένα άλλο σύνδρομο στο οποίο εκδηλώνουν άγχος και κατάθλιψη. Σε μία άλλη παλαιότερη μελέτη σε 23 οικογένειες βρέθηκε ότι μετά από 3 χρόνια το 30% των παιδιών είχαν εκ νέου κακοποιηθεί ή παραμεληθεί και ότι το 70% των παιδιών απέκλινε από την ομαλή συναισθηματική, νοητική και κοινωνική ανάπτυξη της ηλικίας τους. Έχει επίσης περιγραφεί καθυστέρηση στην εξέλιξη του λόγου. Υποστηρίζεται, δηλαδή, ότι τα παιδιά δεν εμπιστεύονται το περιβάλλον τους για να μιλήσουν και επομένως η καθυστέρηση στην εξέλιξη του λόγου είναι αποτέλεσμα της μικρής πρακτικής και εξάσκησης εξαιτίας της παραμέλησης που υφίστανται τα κακοποιημένα παιδιά. Ακόμη, η νοητική ανάπτυξη αυτών των παιδιών επηρεάζεται σε σημαντικό βαθμό, φαίνεται όμως ότι δε συνδέεται περισσότερο με τη διαδικασία της κακοποίησης-παραμέλησης κι όχι με τη σοβαρότητα των τραυμάτων. Ο Strogh έχει περιγράψει μια μορφή ψυχωσικής διαταραχής, τη λεγόμενη «τραυματική ψύχωση», σε παιδιά λανθάνουσας και προεφηβικής ηλικίας. Τα χαρακτηριστικά της είναι : μειωμένη ή έντονα διαταραγμένη σχέση με την πραγματικότητα και τους άλλους, καθώς και αλλόκοτη συμπτωματολογία. Τα παιδιά αυτά, που είχαν κακοποιηθεί πολύ νωρίς στη ζωή τους, παρουσιάζουν έντονη επιθετικότητα, ενώ παράλληλα είναι κατά περιόδους υπόδειγμα ή πολύ αγαπητά στους άλλους.
Με το ν. 3500/2006 δημιουργήθηκε ένα ικανό νομικό πλαίσιο προστασίας του ανηλίκου που δέχεται ενδοοικογενειακή βία. Η άσκηση κάθε είδους βίας ή κακοποίησης (ψυχολογικής, σωματικής, σεξουαλικής και συναισθηματικής), διώκεται από το Νόμο. Η ποινική δίωξη στις περιπτώσεις αυτές ασκείται αυτεπαγγέλτως μόλις γίνει καταγγελία ή έστω γίνει αντιληπτό περιστατικό ενδοοικογενειακής βίας.
Ιβ. Ενισχυμένη προστασία προς το ανήλικο θύμα ασελγούς πράξης διασφαλίζει το άρ. 24 του ν. 3500/2006, ο οποίος μετατρέπει από πλημμέλημα σε κακούργημα το αδίκημα της κατάχρησης ανηλίκων σε ασέλγεια, με επιβαρυντική περίπτωση την τέλεσή του από πρόσωπο που τελεί σε σχέση εμπιστοσύνης με το ανήλικο (πχ εκπαιδευτικό, γυμναστή κλπ) Ο νόμος εδώ δίνει έμφαση στην κατάχρηση της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ ανηλίκου και ενηλίκου. Είναι χαρακτηριστικό δε τη ς προστασίας του ανηλίκου από το νομοθέτη, αφού είναι η μοναδική περίπτωση, που θεσπίζεται εξαίρεση από την αυτοπρόσωπη παρουσία του ανηλίκου στο δικαστήριο, ώστε να προστατευθεί το ανήλικο από την ψυχική ταλαιπωρία και αναστάτωση που θα επιφέρει η άμεση επαφή του με το δράστη.
ΙΙ. Στο πλαίσιο των νέων κινδύνων που συνεπάγεται η εξέλιξη των νέων τεχνολογιών και η μετάλλαξη του παραδοσιακού εγκλήματος σε ηλεκτρονικό, ψηφίστηκε ο ν. 3625/2007 για την προστασία των ανηλίκων θυμάτων εμπορίας παιδιών, παιδικής πορνείας και παιδικής πορνογραφίας . η νέα θεσμική πρωτοβουλία καθιερώνει ένα ιδιαίτερο ισχυρό και αποτελεσματικό νομικό οπλοστάσιο για την προστασία των ανήλικων θυμάτων εκμετάλλευσης εργασίας, εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων, σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης, λαμβάνοντας υπόψη τις συνέπειες των εν λόγω αδικημάτων για την εξέλιξη του ανηλίκου.
Περαιτέρω, η ευρεία χρήση του διαδικτύου, η ανωνυμία του κυβερνοχώρου και οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως οι ταχύτατες διασυνδέσεις και οι ψηφιακές κάμερες έχουν ληφθεί υπόψη στο νέο εκσυγχρονισμένο νομικό πλαίσιο, όπου καθίσταται επιβαρυντική περίσταση η παραγωγή, προσφορά, πώληση, ή με οποιονδήποτε τρόπο διάθεση, διανομή, διαβίβαση, αγορά, προμήθεια και κατοχή υλικού παιδικής πορνογραφίας καθώς και η διανομή πληροφοριών για τις πράξεις αυτές, όταν λαμβάνει χώρα μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή ή του διαδικτύου, λόγω της μεγάλης ευχέρειας πρόσβασης στο διαδίκτυο. Επιβαρυντικές περιστάσεις της παιδικής πορνογραφίας επίσης λογίζεται η τέλεση της πράξης κατ’επάγγελμα ή κατά συνήθεια, ενώ ποινικοποιείται η προσέλκυση παιδιών για γενετήσιους λόγους μέσω της τεχνολογίας πληροφόρησης αλλά και της επικοινωνίας. Η Απόφαση-Πλαίσιο του 2004 καθιστά σαφές ότι τα παιδιά-θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης πρέπει να χαρακτηριστούν ιδιαίτερα ευάλωτα θύματα και καλούνται τα Κράτη - Μέλη να λάβουν ιδιαίτερα μέτρα, ώστε να καθίσταται δυνταή η ποινική δίωξη από τη στιγμή που το ανήλικο θύμα σεξουαλικής κακοποίησης ενηλικιωθεί.
ΙΙΙ. Ο Ν. 3727/2008 υποχρεώνει κάθε μέρος να λαμβάνει τα απαιτούμενα νομοθετικά ή άλλα μέτρα, προκειμένου να προλάβει όλες τις μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης και κακοποίησης των παιδιών (ασέλγεια, βιασμός κλπ) και να προστατεύει τα παιδιά, να ενθαρρύνει την ευαισθητοποίηση για την προστασία και τα δικαιώματα των παιδιών, μεταξύ των προσώπων που έχουν τακτικές επαφές με τα παιδιά στους τομείς της εκπαίδευσης, της υγείας, της κοινωνικής προστασίας, της δικαιοσύνης και των δυνάμεων τάξης καθώς και σε τομείς που σχετίζονται με δραστηριότητες αθλητικές, πολιτιστικές και αναψυχής, ενώ περιέχει ειδικές ρυθμίσεις για την εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση των προσώπων που κατά την εργασία τους έρχονται σε τακτικές επαφές με τα παιδιά (εκπαιδευτικούς, γιατρούς, κοινωνικούς και αθλητικούς φορείς κλπ).
Επίσης προβλέπει την υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει τα απαιτούμενα νομοθετικά ή άλλα μέτρα, προκειμένου να συνδράμει βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα τα θύματα, στη σωματική και ψυχοκοινωνική αποκατάσταση τους, με γνώμονα τις ανάγκες του παιδιού.
IV. Ειδική μορφή παιδικής κακοποίησης, η οποία πολύ πρόσφατα ποινικοποιήθηκε στο δικαιικό μας σύστημα, αποτελεί ο σχολικός εκφοβισμός. Στο άρθρο 312 ΠΚ, όπως τροποποιήθηκε από το ν. 4322/2015, προβλέπεται ότι: «Αν δεν συντρέχει περίπτωση βαρύτερης αξιόποινης πράξης, τιμωρείται με φυλάκιση όποιος με συνεχή σκληρή συμπεριφορά προξενεί σε τρίτον σωματική κάκωση ή άλλη βλάβη της σωματικής ή ψυχικής υγείας. Αν το θύμα δεν συμπλήρωσε ακόμη το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας του ή δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και ο δράστης το έχει στην επιμέλεια ή στην προστασία του ή ανήκει στο σπίτι του δράστη ή έχει μαζί του σχέση εργασίας ή υπηρεσίας ή που του το έχει αφήσει στην εξουσία του ο υπόχρεος για την επιμέλειά του επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον έξι μηνών. Με την ίδια ποινή τιμωρείται όποιος με κακόβουλη παραμέληση των υποχρεώσεών του προς τα προαναφερόμενα πρόσωπα γίνεται αιτία να πάθουν σωματική κάκωση ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής τους υγείας».
Με βάση τα αποτελέσματα μιας μελέτης που πραγματοποίησε η Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου σε συνεργασία με την Παιδαγωγική σχολή του Α.Π.Θ., το 29% των μαθητών έχει υποστεί κάποια μορφή εκφοβισμού εντός του σχολικού περιβάλλοντος με συχνότητα δύο ως τρεις φορές το μήνα ή και περισσότερο. Τα αγόρια είναι πιο συχνά θύτες και θύματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς, που εμφανίζεται κυρίως στο σχολικό περιβάλλον σε χώρους χωρίς επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς, όπως η αυλή, ο διάδρομος και η τάξη κατά τη διάρκεια του διαλείμματος. Η κατάσταση αυτή μπορεί να επηρεάσει την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και τη διαδικασία της μάθησης. Πιο συγκεκριμένα, τα παιδιά που γίνονται θύματα σχολικού εκφοβισμού, αρχικά νοιώθουν φόβο, απόγνωση και παρουσιάζουν τάσεις φυγής. Αισθάνονται ότι απειλούνται, τρομάζουν, αρνούνται να πάνε σχολείο και παρουσιάζουν συμπτώματα σχολικής φοβίας. Μπορεί επίσης να γίνουν επιθετικά και νευρικά, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου τα ίδια τα παιδιά - θύματα μπορούν να γίνουν θύτες σε άλλα παιδιά ή στα αδέρφια τους στο σπίτι.
Από την άλλη μεριά, οι γονείς συνήθως δεν αντιλαμβάνονται το πρόβλημα και δηλώνουν άγνοια.
Συμπεράσματα
Η παιδική κακοποίηση αποτελεί ένα ζήτημα, οι συνέπειες του οποίου έχουν διάρκεια και επηρεάζουν και τη μετέπειτα ζωή του παιδιού, μετατρέποντάς το σε έναν ενήλικα που αντιμετωπίζει δυσκολίες σε διάφορες σημαντικές πτυχές της ζωής του. Δημιουργεί άτομα με έντονα προβλήματα στις προσωπικές τους σχέσεις, τα οποία δυσκολεύονται να αγαπήσουν και να εμπιστευτούν, έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους, έχουν τάση προς καταχρήσεις, εμφανίζουν αγχώδεις διαταραχές, προβλήματα προσαρμοστικότητας και κατάθλιψη και ενδέχεται να συνεχίζουν την κακοποίηση που τα ίδια βίωσαν είτε στα δικά τους παιδιά είτε στο κοντινό περιβάλλον τους εν γένει (πχ στη σύζυγο ή στο φίλο).
Υπό το πρίσμα αυτό, οι νομοθετικές ρυθμίσεις που αναφέρθηκαν, προσφέρουν επαρκή προστασία στο ανήλικο θύμα στη χώρα μας, πλήρως προσαρμοσμένη με τις επιταγές της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού και των Προαιρετικών της Πρωτοκόλλων όσο και της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Προστασία των παιδιών και μάλιστα καινοτόμο σε σχέση με πολλές άλλες χώρες.
Πλην όμως, το πρόβλημα έγκειται περισσότερο στην εφαρμογή με την έννοια ότι , η ντροπή και ο φόβος τόσο των γονέων όσο και των ίδιων των παιδιών θυμάτων, δεν επιτρέπει τη γνωστοποίηση των περιστατικών, ώστε να αντιμετωπιστούν έγκαιρα και να οδηγηθεί το ανήλικο θύμα σε μια υγιή ενήλικη ζωή.
Επιπλέον, δεν αρκεί η επαρκής νομική προστασία, αν δεν καταπολεμηθούν τα αίτια που οδηγούν στην παιδική κακοποίηση: κυριότερο πρόβλημα η δυσλειτουργία της οικογένειας: η ανισορροπία των σχέσεων και των ρόλων στην οικογένεια, η έλλειψη επικοινωνίας με τα παιδιά, η υπερπροστατευτικότητα, η έλλειψη σχέσης εμπιστοσύνης, η έλλειψη αγάπης. Η δυσλειτουργία αυτή, σε μεγάλο βαθμό «δημιουργεί» το θύτη , «δημιουργεί» και το θύμα και σε κάθε περίπτωση ευθύνεται για την αδυναμία προστασίας και στήριξης του θύματος.
Ζαχαρούλα Γκριέλα
Δικηγόρος
παρ'Αρείω Πάγω
Γ.Γ. της "Ενωσης Δικηγόρων για την Επεξεργασία και Προώθηση Εθνικών Θεμάτων"
Γ.Γ. του "Συλλόγου Προστασίας Αγέννητου Παιδιού -Η Αγκαλιά"
.webp)
